Bessensap 2019 – De Wetenschap: vijand van het volk?

Laurens Landeweerd (2019, personal communication): ‘In een discussie met twee collega’s in Maastricht over de conferentie (PCST2022, RME) zei de ene: ‘Wat nodig is, is veel meer energie voor wetenschapscommunicatie’. Mijn antwoord: ‘We zitten met het probleem dat wetenschapscommunicatie op basis van openheid, dialoog en integriteit probeert e.e.a. over te dragen, terwijl de Baudet’s van deze wereld gebruik maken van propaganda, leugens, onzin en psychologische manipulatie.’’

Op Bessensap 2019 presenteerden Michel van Baal en ik onze workshop ‘De Wetenschap: vijand van het volk?’ Dit beloofden we zo ongeveer: ‘Ook in Nederland is de aanval van het populisme op wetenschap en journalistiek, ‘vijanden van het volk’, geopend. Wat betekent dat voor het publieke debat, en hoe gaan we daar vanuit ‘de wetenschap’ mee om. Werken ‘de feiten’ wel zoals we zouden willen? In een interactieve workshop dagen Roy Meijer en Michel van Baal je uit om in de huid van een populist te kruipen en de wetenschap eens lekker kapot te framen. Om daarna te bedenken hoe we met deze aanval om moeten gaan. En natuurlijk valt er iets te winnen: iemand gaat naar huis met ‘Het Gouden Frame’.’

Nu werd de bijeenkomst zeker interactief, hoefden de bezoekers zelf niet echt te framen, en moesten ze zeker nadenken over het omgaan met verschillende soorten aanvallen. 

In het kort: wie valt er aan, waarom, op wat voor manier, en wat kunnen we er aan doen? De drie casussen die we tijdens de workshop behandelden om deze vragen lading te geven, zijn hieronder weergegeven. We hebben weinig antwoorden, wel denkrichtingen, en we kwamen er in 45 minuten tijd met de zaal niet uit, wat ook niet de bedoeling was.
Wel de bedoeling: laten we met z’n allen ‘s wat harder nadenken over hoe we hier mee kunnen en moeten omgaan.

Casus 1: Boos worden
Boos worden om onzinnige uitspraken is mijn eerste natuurlijke reactie, als boze blanke man van middelbare leeftijd. En het lijkt erop dat het geduld met antivaxxers en klimaatsceptici ook in het algemeen wat minder aan het worden is, en hier en daar de rechter zelfs ingeschakeld wordt. 
Ook allerlei VIPs lijken het zat te worden, getuige de filmpjes van Science Guy Bill Bye en George Clooney die onlangs online verschenen. 

Verstandige mensen vroegen zich vervolgens onder andere op Twitter af of dit wel de manier was: als je mensen wilt overtuigen, is het dan slim om ze uit te gaan schelden, en/of voor schut te zetten? ‘Maar wie willen we eigenlijk overtuigen?’ is dan een mogelijke vervolgvraag, die ik per blog stelde.

Ook in Nederland kunnen heel redelijke mensen, zoals bijvoorbeeld Kamerlid Eppo Bruins van de ChristenUnie, boos worden wanneer er onzin wordt gespuid, kijk maar (hier de hele versie, voor het maximale effect):

De triomfantelijke reactie van Baudet, plus de trotse plek van het filmpje op het YouTube-kanaal van Forum voor Democratie, en de oproep aan het eind om vooral FvD-lid te worden, geven al aan dat boos worden in dit soort situaties averechts kan werken, in ieder geval bij een klein deel  van ‘het publiek’: ‘Hun worden boos, dus wij hebben gelijk en dus hebben wij gewonnen’.
Opvallend: de Kamervoorzitter raakt meer uit haar doen van de ‘complete and utter bullshit’-quote van Bruins, dan van de onzin van Baudet zelf, it’s a funny old world.

Heeft boos worden zin? Trollen zul je niet overtuigen, maar kun je zo niet aan het grijze midden laten zien dat redelijkheid met onzin ook zo z’n grenzen heeft? Moet je altijd maar netjes luisteren en de dialoog willen aangaan, #PlayNice (en zie nu weer de openingsquote van Landeweerd)?

Casus 2: ‘Onderzoek’ en emotie
Over de antivaxx-uitzending van Pauw ontstond meteen veel #ophef. We lieten tijdens Bessensap van het hele filmpje een kort stukje zien waarin twee tactieken voorkomen die veel ingezet worden om wetenschappers uit het debat te weren. En volgens mij was dit hier zelfs een bewuste set-up. Het stukje loopt van 13:56 – 15:00.

https://pauw.bnnvara.nl/media/367077

Antivaxxer Flory refereert aan ‘Duits onderzoek’ waaruit blijkt dat vaccins meer schade opleveren, en natuurlijk heeft jeugdarts Lucy daar niet van gehoord (en ik vreet mijn hele pettenverzameling op als dat ‘Duitse onderzoek’ peer-reviewed is). Als zij vervolgens serieus ingaat op Nederlands onderzoek, wordt meteen een heel andere kaart gespeeld, de emotionele: ‘je moet ‘s gaan praten met al die zielige moeders!’. Een complottheorist zou er zomaar een voorbedacht een-tweetje in kunnen herkennen. 

Punt 1: er is altijd wel onzinonderzoek te verzinnen waar een beetje wetenschapper natuurlijk niet van gehoord heeft. En dat tast de geloofwaardigheid aan: moeten wetenschappers immers niet alles weten?

Punt 2: de kille ratio – lees wetenschappelijk onderzoek – legt het altijd af tegen de emotie. 

Hoe kun je hier als wetenschapper / wetenschapscommunicator nou fatsoenlijk mee omgaan? Proces duiden, je eigen emoties benoemen?

Opmerking uit de zaal: ‘Ik zou een glas water in haar gezicht hebben gegooid!’. Zie daarvoor ook de eerste casus: zouden we onzin gewoon niet meer moeten pikken, toch boos worden, emoties laten zien – en welke dan?

Lastig is wel dat met name die antivaxxers hun slachtofferrol wel heel makkelijk aannemen: ‘ze nemen ons alweer niet serieus’. Toptip uit de blog Drie Slimme Mediatips voor Anti-vaxxers en Andere Complotdenkers van Michel: ‘Roep heel hard dat je ‘het niet mag zeggen’ en dat ‘de wetenschap’ niet met je in gesprek wil. Voor je het weet krijg je met die boodschap ook weer een podium.’

Drie Slimme Mediatips voor Anti-vaxxers en Andere Complotdenkers

Casus 3: Onafhankelijke wetenschap
De beste manier om wetenschappers uit het maatschappelijke debat te werken is om ze te pakken op hun onafhankelijkheid. Wetenschappers moeten onafhankelijk zijn, en heb je een mening, dan mag je niet meer meedoen.

En het kan nog vele malen heftiger:

Als je een uitgesproken mening hebt, zoals bovenstaande Rebekah Tromble over Trump, dan diskwalificeer je jezelf volgens Fox News dus in ieder geval voor onderzoek naar omgangsvormen op Twitter, want dan ben je ongetwijfeld uit op censuur. Wat voor online trollenbloedbad dat werd, beschreef Maarten Keulemans in dat stuk in de Volkskrant. Heel effectief om wetenschappers stil te krijgen: maak ze maar gewoon kapot online.

En als extraatje een recent voorbeeld, een stuk uit het artikel Voeding is religie geworden – inclusief profeten, duivels en heilige boeken (Trouw, 8 juli 2019): ‘Dat idee van belangenverstrengeling slaat elke discussie bij voorbaat dood, zeggen wetenschappers. Steeds als Frans Kok de fabels over brood, melk, eieren, alcohol of suiker in het juiste perspectief probeert te plaatsen, hoort of leest hij dat hij zich voor het karretje van de industrie laat spannen. ‘Het zijn vervelende aanvallen op je integriteit’, zegt hoogleraar voeding en gezondheid Jaap Seidell (VU), ‘opmerkingen als: deze meneer moet wel door de industrie betaald worden omdat hij zegt dat … en dan komt er iets wat de lezer niet bevalt.’

Maar ook al heb je niet eens een mening, dan nog ben je als wetenschapper eigenlijk al bij voorbaat verdacht. Wetenschappers worden betaald door #BigPharma, #BigClimate, #BigIPCC, de #KlimaatMaffia, andere #BigMaffia-dinges en natuurlijk ook gewoon ‘de overheid’, dus hebben sowieso een belang, dus zijn niet onafhankelijk, dus mogen eigenlijk gewoon niet meepraten. Simpele en effectieve manier om de inhoud uit de discussie te weren, toch? Maar wat doe je eraan?

Nou en?
Nu weer terug naar de beginquote: ‘We zitten met het probleem dat wetenschapscommunicatie op basis van openheid, dialoog en integriteit probeert e.e.a. over te dragen, terwijl de Baudet’s van deze wereld gebruik maken van propaganda, leugens, onzin en psychologische manipulatie.’
Hoe gaan we daar mee om als wetenschappers / wetenschapscommunicatoren?

Michel van Baal geeft een voorzet in zijn blog ‘Trap niet in de valkuil’. Per categorie moet je volgens hem een andere strategie volgen: zo zou je provocateurs moeten negeren, machtsdenkers moeten duiden, en in gesprek moeten gaan met verontruste burgers. 

In ‘Langs elkaar heen’ schets ik een mogelijke manier om een hele matrix van mogelijke strategieën te ontwikkelen voor die verschillende onderling communicerende doelgroepen. 

Een beginnetje, maar het mag wat beter uitgewerkt worden allemaal, praktischer.

Dat er anders gecommuniceerd zou moeten worden, vindt trouwens ook Laura Hazard Owen in een stuk op NiemanLab: “First-generation fact-checking” is no longer good enough. Fact checkers need to move from ‘publish and pray’ to ‘publish and act.”

“First-generation fact-checking” is no longer good enough. Here’s what comes next

Er lijkt dus een beweging gaande: van kinderdagverblijven met strenger toegangsbeleid tot factcheckers die actiever de boer op gaan. Hoog tijd ook, zouden wij zeggen, laten we kijken hoe we actief de misinformatiecampagnes kunnen tegengaan.

Het Gouden Frame
Oh ja, PS, dat Gouden Frame. Michel en ik hebben de traditie ingevoerd op bij dit soort presentaties een gouden gimmick te gebruiken – eerder al Het Gouden Spinnenwiel en De Gouden Duikbril. Het bleek deze keer toch lastiger te bedenken hoe we het frame aan deze of gene zouden kunnen toekennen.

Het begon ook al lekker tijdens Bessensap zelf:

Oh, shoot, je raadt nooit wat er nog op de tafel ligt, thuis in Utrecht… 😱#bsap19 #hetgoudenframe https://t.co/9NrcyySDHz

— Roy Meijer ロイ マイヤー (@RoyMeijer) June 21, 2019

Maar held David Redeker hielp daar gelukkig mee uit de brand:

pic.twitter.com/BQdKIgac3e

— David Redeker (@redekerd) June 21, 2019

Een belangrijke oproep van ons uit tijdens de sessie was: ‘steun de wetenschappers die in het publieke domein het debat aangaan’, want opstaan en het debat aangaan over gevoelige onderwerpen zoals klimaat, slavernij of vaccinaties, dat kan best heftig worden. En dan voel je je, vooral op sociale media al snel eenzaam. Laat dan je steun horen voor iemand, wetenschappers. Ook al ben je het wellicht inhoudelijk niet oneens: respecteer en waardeer dat iemand vanuit zijn kennis het gesprek met de maatschappij aangaat.

Dus ontstond de gedachte de zaal te vragen: ‘Wie waarderen we het meest, wie is er namens de wetenschap het debat aangegaan en verdiend daar erkenning voor in de vorm van Het Gouden Frame? De zaal mocht kiezen, en koos uiteindelijk voor … <tromgeroffel>… Gerrit Hiemstra. Vanwege zijn onvermoeibare positie in het klimaatdebat, en als erkenning voor de emmers met ellende die online over hem zijn en worden uitgestort.

Gerrit, gefeliciteerd, we komen ‘m een keertje brengen.